Triều đại nhà Minh, cai trị Trung Quốc từ năm 1368 đến năm 1644, thường được mô tả là thời kỳ có cả những thành tựu văn hóa và công nghệ vĩ đại, cũng như thời kỳ đánh dấu sự chuyển dịch đáng kể sang chủ nghĩa biệt lập.
Khi các nhà sử học tìm hiểu sâu hơn vào bức tranh phong phú của triều đại này, một câu hỏi vẫn tồn tại: Tại sao các hoàng đế nhà Minh lại đưa ra lựa chọn cô lập Trung Quốc khỏi thế giới rộng lớn hơn?
Từ 'hướng ngoại' đến 'hướng nội'
Để giải đáp được câu hỏi này, điều cần thiết trước tiên là phải xem xét lập trường chính sách đối ngoại ban đầu của triều đại nhà Minh. Ban đầu, nhà Minh tích cực theo đuổi chính sách hướng ngoại.
Minh chứng nổi tiếng nhất của chính sách này là các chuyến đi của Đô đốc Trịnh Hòa (1371–1433) - nhà hàng hải và nhà thám hiểm vĩ đại của Trung Quốc.
Trịnh Hòa đã chỉ huy một hạm đội tàu lớn thực hiện 7 chuyến thám hiểm mà giới sử gia gọi là "Tam Bảo Thái giám hạ tây dương". Những chuyến đi này nhằm mục đích thể hiện sức mạnh của nhà Minh đồng thời thiết lập quan hệ triều cống với các quốc gia bên ngoài.
So sánh hạm đội của Trịnh Hòa với hạm đội của Columbus. Nguồn: Lars Plougmann/Flickr
Tuy nhiên, vào thế kỷ 14, tình hình ở Đông Á rất hỗn loạn. Các dịch bệnh như bệnh dịch hạch đã tàn phá dân số, trong khi các cuộc nổi loạn chính trị đã thách thức các trật tự đã được thiết lập.
Vị hoàng đế khai quốc của nhà Minh, là Chu Nguyên Chương, ban đầu khuyến khích thương mại với nước ngoài, nhưng sau đó, trong một bước ngoặt lớn, Hoàng đế Chu Nguyên Chương đã ban hành chiếu chỉ Hải Cấm, dừng mọi chuyến đi chính thức và cắt đứt thương mại với bên ngoài.
Chiếu chỉ này là một loạt chính sách theo chủ nghĩa cô lập của người Trung Quốc, nhằm hạn chế giao thương hàng hải tư nhân và định cư ven biển, được thi hành trong hầu khắp thời nhà Minh và đầu thời nhà Thanh.
Cùng với chiếu chỉ "Không ai được phép xuống biển", Minh Thái Tổ ra lệnh phá hủy tất cả các tàu biển không chính thức và không tiến hành tu sửa các tàu lớn của quốc gia. Đây là một sự thay đổi rõ ràng so với cách tiếp cận thương mại lịch sử của Trung Quốc.
Bất chấp các chính sách này, thương mại tư nhân ở nước ngoài, đặc biệt là ở Đông Nam Á, tiếp tục mở rộng.
Nguyên nhân nào khiến nhà Minh đi theo chính sách cô lập này?
- Gánh nặng kinh tế
Một trong những lý do cốt lõi khiến nhà Minh bắt đầu ủng hộ chính sách cô lập là về mặt kinh tế. Lệnh cấm thương mại thường được cho là để phòng thủ chống cướp biển, nhưng việc áp dụng lâu dài cho thấy những lý do sâu xa hơn. Nhà Minh có thể đã tìm cách khai thác sự phụ thuộc của Nhật Bản vào hàng hóa Trung Quốc, buộc họ phải đàm phán.
Chân dung Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương (cai trị từ năm 1368 đến 1398). Nguồn: NPM
Có lẽ, khi triều đại phát triển, việc duy trì các cuộc thám hiểm hải ngoại rộng lớn trở thành gánh nặng về mặt tài chính. Nhà Minh khi đó có những mối quan tâm nội bộ cấp bách khác, bao gồm tài trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng lớn như Vạn Lý Trường Thành và kênh đào Đại Vận Hà.
Hơn nữa, Trung Quốc phần lớn tự cung tự cấp, tự hào về nguồn tài nguyên khổng lồ và kỹ thuật nông nghiệp tiên tiến. Lợi ích kinh tế được nhận thức từ thương mại nước ngoài đang giảm dần trong mắt nhiều quan chức. Do đó, việc đầu tư vào các nỗ lực hải quân tốn kém trở nên khó biện minh hơn.
- Cướp biển, buôn lậu hoành hành
Không lâu sau khi thành lập nhà Minh, các hoạt động cướp biển và thường xuyên đánh phá các vùng ven biển của thời nhà Minh diễn ra mạnh mẽ.
Danh tướng khai quốc của nhà Minh khi đó là Liêu Vĩnh Trung đã tâu với Chu Nguyên Chương cho tiêu diệt hết cướp biển và tăng cường phòng thủ bờ biển. Chính vì thế mới có Chiếu chỉ Hải Cấm nổi tiếng của vị hoàng đế sáng lập nhà Minh này.
Hình ảnh mô tả những vụ cướp biển thời nhà Minh. Nguồn: Wikimedia Commons
- Tư tưởng thay đổi
Một yếu tố quan trọng khác là bối cảnh chính trị và tư tưởng đang thay đổi ở Trung Quốc. Các học giả-quan chức của tầng lớp quý tộc Khổng giáo thường hoài nghi về sự vướng mắc và thương mại với nước ngoài.
Họ lập luận cho sự trở lại các giá trị Khổng giáo truyền thống, nhấn mạnh đến trật tự thế giới phân cấp với Trung Quốc ở trung tâm, nhận cống nạp, thay vì tham gia vào thương mại.
Hơn nữa, các mối đe dọa địa chính trị mà Trung Quốc phải đối mặt có thể đã góp phần vào lập trường cô lập của nước này. Triều đại nhà Minh thường bận rộn bảo vệ biên giới, đặc biệt là chống lại người Mông Cổ ở phía bắc. Các nguồn tài nguyên khổng lồ cần thiết cho quốc phòng cần được chú trọng hơn vào việc thám hiểm hàng hải.
- Văn hóa và triết học
Giới tinh hoa nhà Minh cho rằng nền văn minh Trung Quốc là vượt trội và việc tiếp xúc quá mức với các nền văn hóa nước ngoài có thể làm hỏng sự thuần khiết của các truyền thống và giá trị Trung Quốc.
Quan điểm này không chỉ giới hạn ở nhà Minh mà còn xuất hiện trong những thời điểm thịnh hành khác của lịch sử Trung Quốc.
Trong thời đại nhà Minh, niềm tin này có thể đóng vai trò then chốt trong việc biện minh cho quyết định 'bế quan tỏa cảng'.
Trong khi nhà Minh củng cố Vạn Lý Trường Thành, xây dựng Tử Cấm Thành và tiến hành cải cách nội bộ, họ vẫn chưa đạt được mục tiêu ở mặt trận bên ngoài. Nguồn: Zhu Yihan/Wikimedia Commons
Sự chuyển hướng sang cô lập của nhà Minh không phải là kết quả của một quyết định hay sự kiện đơn lẻ. Thay vào đó, đó là đỉnh điểm của nhiều thách thức về kinh tế, chính trị, ý thức hệ và bên ngoài đã làm thay đổi cán cân theo hướng có lợi hơn.
Sức nặng của những áp lực bên trong và bên ngoài cuối cùng đã khiến triều đại này ưu tiên bảo tồn toàn vẹn văn hóa và lãnh thổ của mình hơn là giao lưu với các nước láng giềng trong khu vực và toàn cầu.
Tham khảo: Science